Hið unga vistkerfi Surtseyjar gefur færi á áhugaverðum samanburði við aðrar úteyjar Vestmannaeyja sem eru þúsundum ára eldri. Surtsey leysti gátuna um hvernig úteyjarnar mynduðust og lífverur námu land. Úteyjarnar sýna hins vegar hver verða örlög Surtseyjar.

Sumarið 1965 fannst fjörukál, fyrst háplantna á strönd Surtseyjar. Árið 2013 höfðu alls fundist þar 70 tegundir háplanta en af þeim voru þá 59 á lífi. Flestar fundust tegundir í eynni sumarið 2007, þá 65 að tölu, en hefur heldur farið fækkandi síðan. Í úteyjum Vestmannaeyja eru tegundir hins vegar á bilinu 2–30 sem ræðst af stærð eyja og skerja. Áætlað er að um 10% háplantna hafi borist með sjó til Surtseyjar, um 15% fyrir vindum en 75% með fuglum.

Framvinda gróðurs og jarðvegsmyndun hefur verið rannsökuð í föstum reitum í Surtsey. Framan af fjölgaði tegundum hægt í eynni og gróður var mjög gisinn. Þetta breyttist við það að máfar mynduðu þétt varp í hrauni á suðurhluta eyjarinnar upp úr 1985. Við mælingar á gróðri árið 2012 voru svæði utan  varpsvæðisins enn mjög berangursleg. Þar voru að meðaltali 4,4 tegundir háplantna og 8% gróðurþekja í hverjum 100 m² reit. Innan máfvarpsins voru hins vegar 7,7 tegundir háplantna og 92% gróðurþekja að meðaltali. Þessi munur kom einnig fram í lífmassa gróðurs og frjósemi jarðvegs. Á öskubornum bersvæðum var fjöruarfi ríkjandi tegund. Innan máfvarpsins hafði hins vegar myndast graslendi þar sem sveifgrös, melgresi, túnvingull og varpafitjungur ríktu.

Sumarið 2013 voru hafnar rannsóknir á gömlu graslendi í Elliðaey og Heimaey til að bera saman við graslendið sem tekið er að myndast í Surtsey. Sjófuglar leika lykilhlutverk í framvindu og mótun vistkerfis í úteyjum Vestmannaeyja og skiptir þar flutningur næringarefna frá hafi á land mestu.